مزیت نسبی اقتصادی كشت و تجارت گياهان دارويي در ایران
مزیت نسبی اقتصادی كشت و تجارت گياهان دارويي در ایران
مزیت نسبی اقتصادی كشت و تجارت گياهان دارويي در ایران
علیرضا کشفی بناب
– دانشجوی دکترای اقتصاد بینالملل از دانشگاه آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان
-کارشناسی ارشد علوم اقتصادی
– مدیر تحصیلات تکمیلی، مدیر گروه، رییس دانشکده علوم انسانی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی بناب
ارزش آن در بازارهاي جهانی ( بخش اول)مقدمه
رويكرد جهاني به استفاده از گياهان دارويي و تركيبهاي طبيعي در صنايع دارويي، آرايشي- بهداشتي وغذايي و بهدنبال آن توجه مردم، مسوولان و صنايع داخلي به استفاده از گياهان دارويي و معطر نياز مبرم به تحقيقات پايه اي و كاربردي وسيعي را در اين زمينه نمايان مي سازد.گياهان دارويي يكي از منابع بسيار ارزشمند درگستـره وسيـع منابع طبيعي ايران هستندكه درصـورت شناخت علمي، كشت، توسعه و بهره برداري درست مي توانند نقش مهمي در سلامت جامعه، اشتغال زايي و صادرات غيرنفتي داشته باشند.
تنوع آب وهوا و شرايط اكولوژيك مختلف، باعث تنوع وغناي گياهان دارويي درسراسرايران شده است. لزوم تحقيقات همه جانبه و بهره برداري درست از اين گياهان بهويژه در زماني كه استفاده جهان از گياهان دارويي در صنايع دارويي، آرايشي- بهداشتي، صنعتی و غذايي با چنان شتابی از ما كه با داشتن شخصيتهايي چون ابوعلي سينا، از پيشگامان اين علم بوده ايم پيشي گرفته، بسيار ضروري است.
خوشبختانه در سالهاي اخير، تلاشهاي فراواني براي شناخت همه جانبه گياهان دارويي از نظر نوع گياهان و پراكنش آنها در ايران، شرايط اكولوژيك، استفادههاي دارويي، استخراج، تجزيه، شناسايي مواد موثره، كشت و اهلي كردن، اصلاح گونههاي مهم، بررسي روشهاي نوين در افزايش مواد موثره و مطالعه آثار دارويي آنها صورت گرفته و نتايج جالب توجهي نيز حاصل شده است.
درراستاي رويكردهاي وزارت جهادكشاورزي مبني بر هدايت فعاليتهاي كشاورزي به سمت چهارچوب برنامههاي راهبردي تك محصولي و موضوعي و پيش بيني نقش موثر اين برنامهها دركاربردي کردن بيش از پيش برنامههاي تحقيقاتي وزارت جهاد كشاورزي، بازنگري و تعيين خطمشيها و سياستهاي راهبردي مناسب با توجه به سوابق تحقيقاتي، در نظر گرفتن نيازهاي اساسي كشور، سند چشم انداز و برنامه چهارم توسعه كشور در زمينه گياهان دارويي، مي تواند درساماندهي بهينه تحقيقات آينده برای توسعه پايداركشور مفيد باشد و با جلوگيري از اتلاف انرژي و سرمايههاي كشور با تعيين اهداف كلان و برنامههاي اجرايي براي رسيدن به آنها، نقش موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع را به عنوان متولي تحقيقات گياهان دارويي دركشور و هماهنگي ساير دست اندركاران گياهان دارويي را با اين مجموعه براي رسيدن به اهداف پيشبيني شده، تبيين کند. برنامهريزي اصولي براي توسعه فعاليتها در بخش گياهان دارويي، نيازمند بررسي دقيق وضعيت موجود، شناخت كافي پتانسيلهاي موجود در عرصههاي زراعي و منابع طبيعي بهعنوان خاستگاه اصلي گونههاي بومي كشورمان و همچنين شناخت صحيح از محدوديتها و چالشها است.
پتانسيل اقتصادی گياهان دارويی
براساس برآوردهاي صورت گرفته در سالهاي اخير، ارزش بازارهاي جهاني داروهاي گياهي كه شامل گياهان دارويي و فرآوردههاي آنها است، همواره با رشد قابل توجهي روبه افزايش بوده است. با توجه به اينكه بخش اعظم بازار گياهان دارويي دنيا، به توليد و عرضه متابوليتهاي ثانوية مشتق ازاين گياهان مربوط ميشود، بنابراین متابوليتهاي ثانويه به طور معمول از ارزش افزوده بسيار بالايي برخوردار هستند. بهگونهايكه ارزش فروش برخي از اين تركيبات مانند شيكونين، ديجيتوكسين (Digitoxin) و عطرهايي همچون روغن جاسمين (Jasmin)، از چند دلار تا چند هزار دلار به ازاي هر كيلوگرم تغيير ميكند. همچنين قيمـت هر گرم از داروهاي ضد سرطان گياهي مانند وين بلاستين (Vinblastin)، وينكريستين (Vincristin)، آجماليسين (Ajmalicine) و تاكسول (Taxol) به چند هزار دلار ميرسد.
همانطور كه پیش از این اشاره شد، تاكسول يكي از تركيبات دارويي است كه از پوست درخت سرخدار به دست ميآيد و در درمان سرطانهاي سينه و تخمدان مورد استفاده قرار ميگيرد. آزمايشهاي متعددي براي بررسي اثراين دارو بر روي انواع ديگر سرطانها مانند سرطان خون، غدد لنفاوي، ريه، روده بزرگ، سرو گردن و غيره در دست انجام است. براساس گزارش اعلام شده از سوي سازمان هلال احمر ايران، ميزان ارز تخصيص يافته براي خريد هر گرم تاكسول تا٥/٢ ميليون تومان نيز رسيده است. از آنجاييكه رشد اين درخت بهكندي صورت ميگيرد و منابع دسترسي به اين گياه محدود بوده و براي درمان يك بيمار سرطاني، حدود ٢٨ كيلوگرم از پوست درخت سرخدار لازم است (مقدار یاد شده، معادل پوست سه درخت يكصد ساله است)، بنابراین توليد اين دارو بهروش استخراج از پوست درخت، مقرون بهصرفه نيست. به همين علت هم اکنون، اين متابوليت را با استفاده از روش كشت سلولي و در شرايط آزمايشگاهي توليد میکنند. با اين روش، توليد يك گرم از داروي تاكسول حدود ٢٥٠ دلار هزينه دارد در حاليكه با قيمتي حدود ٢٠٠٠ دلار در بازار عرضه میشود.
بر اساس آمارهاي موجود، ارزش بازار جهاني داروهاي مشتق از گياهان در سال ٢٠٠٢ با رشد ٢/٦ درصدي نسبت به سال پيش از آن به بیش از ۷/١٣ ميليارد دلار رسید. آمريكا در سال ٢٠٠٢ بيش از ٥٠ درصد اين بازار را به خود اختصاص داده بود. با اين حال انتظار ميرود ارزش اين بازار تا سال ٢٠٥٠ به رقمي معادل ٥ تريليون دلار افزايش يابد. نقش بيوتكنولوژي در اين بازار بسيار حايز اهميت بوده است.
گياهان دارويی، سرزمينهای كم بهره و اشتغال زايی
گیاهان دارویی بر خلاف عموم محصولات زراعی و باغی كه در اثر تنش های محیطی لطمه میبینند، مواد موثره آنها میتوانند با تاثیر از تنشهای تنظیم شده و هدفمند محصول شیمیایی افزوده شده و مواد موثره ویژه پیدا كنند كه در این صورت بازدهی اقتصادی آنها افزایش خواهد یافت. گیاهان رویشی طبیعت نیز در حالات خاصی این پدیده را نشان میدهند. به طور مثال، نقاط اكوتونی بلوچستان دارای تنشهای اقلیمی دورهای خاصی است كه باعث تزاید مواد موثره بعضی از گیاهان دارویی میشود. بهعنوان مثال مراتع كم بهره پشت كوه، شهداد و همچنین خمروت كرمان را میتوان نام برد که از مناسب ترین تراكم شیرین بیان، حنا و آنغوزه با كیفیت مناسب مواد موثره برخوردار است. باریجه منطقه نشلج كاشان، عناب بیرجند خراسان، و وشق مناطق كویری یزد از كیفیت بسیار مناسبی برخوردارند. اگرچه مناطق یاد شده جزء زمینهای كمبهره كشور هستند، اما با تاكید اساسی روی بازگشتن به استعدادهای طبیعی این گیاهان و با زراعت متابولیتی(Metabolitic Agronomy) و استحصال و فراوری مواد موثره آنها مي توان از این زمینها بیشترین بهره برداری را کرد.
تنوع و تفرق شگفت انگیز گونههای گیاهی در پهنه دشتها و كوهساران ایران (حدود دو برابر گونههای چندین كشور اروپایی) سبب شده تا برخی صاحبنظران جهان ایران را به صورت مخزنی از گیاهان دارویی و معطر بدانند. اما این سخن هرگز به معنای استفاده مستقیم از گیاهان طبیعت نیست. زیرا امروزه به طور تقریبی همگان علل نا شایست بودن این اقدام سوء را میدانند.
استفاده مستقيم از گياهان طبيعت نه تنها به نابودي منابع طبيعي مواد موثره دارويي نهفته در گياهان شتاب مي بخشد، بلكه باعث نوسانهای شدید در كمیت و كیفیت مواد یاد شده میشود. ازاین رو هم اکنون،كشت گیاهان دارویی مورد توجه صنایع دارویی براساس اصول آمایش سرزمین (Land use planning) امـری بسیار حسـاس و ضروری میکند.
از فلاونـوییدهای ماریتیـغال Marianum) Silybum) برای معالجه بیماریهای كبدی از صمغ باریجه (Ferula Gumosa) چسبهای نامریی برای چسباندن الماس و همچنین از اسانس آن به عنوان تثبیت كننده در صنایع عطر و ادوكلن استفاده میشود. كانكرت گل حنا (Lowsonia Inermis) و رنگ موجود در
برگ های آن كاربرد فراوانی در صنایع آرایشی و بهداشتی دارند. از صمغ وشق(Dorema Amoniacum) و آنغـوزه ( Ferula assa-foetida) استـفادههای فراوان اما ناشناختـهای در برخی صنایع كشورهای غربی میشود. مواد موثره شیرین بیان (Glycyrhiza glabra) كاربرد فراوانی در صنایع نوشابه سازی و شیرینی سازی دارد.
در برخی اقالیم كم بهره و پرتنش كشور تراكم گیاهان دارویی و میزان مواد موثره نه تنها تزاید مواد موثره در سرزمینهای كمبهره را تائید میکند، بلكه براساس اطلاعاتی كه از آن الگوها گرفته میشود (Modelling) میتوان بازسازی شرایط مزرعه پرداخت و گیاه دارویی مورد نظر را با تاثیر در آنها پرورش داد و با استفاده هدفمند از سرزمينهاي كمبهره كشورمان، برای توليد گياهان دارويي و فراوري مواد موثره آن نه تنها ميتوان به احياء اين مناطق پرداخت، بلكه ميتوان بازار كار مناسبي براي علاقمندان به اين رشته ايجاد كرد تا اسباب اشتغال زایی را در زمینهای كم بهره كشور فراهم شود.
گياهان دارويی ثروتی فراموش شده در محاسبات اقتصادی و زيست محيطی
با توجه به وجود تنوع بيمانند ژنتيكي گياهي در ايران تاكنون ۶ تا ۸ هزار گونه گياه دارويي شناخته شده كه در نوع خود منحصر به فرد است، اما متأسفانه هيچ گاه به اين ثروت ملي در محاسبات اقتصادي و زيست محيطي بهاي لازم داده نشده و اين در حالي است كه كشورهاي ديگر كه توان بالقوه ايران را ندارند، سرمايه گذاريهاي كلاني دراين زمينه انجام دادهاند.
عرصه ۹۰ ميليون هكتاري مراتع و ۱۴ ميليون هكتاري جنگلهاي كشور مناسب رويش گياهان دارويي بوده و به علت كمبود اعتبار و نيروي انساني لازم تنها يك ميليون هكتار از اين عرصهها را زیر پوشش طرحهاي بهره برداري از گياهان دارويي دارد.
پروفسور آكيكازو آندو، استاد دانشگاه چيباي ژاپن نيز در اين رابطه میگوید: براساس اسناد موجود در گذشته گياهان دارويي به وسیله جاده ابريشم كه ايران در بخش ديگر اين جاده بود وارد اين كشور ميشد. با وجودي كه در قرن ٢١ ميلادي قرار داريم، وضعيت همچنان به حال خود باقي است و گياهان دارويي اين كشور همچنان از مسير جاده ابريشم، اما به راههای مختلفي به اين كشور وارد ميشود.
هم اکنون ٨٠ درصد از داروهاي گياهي مورد نياز ژاپن از چين كه در مسير جاده ابريشم و در همسايگي اين كشور قرار دارد، وارد اين كشور ميشود. در اين حال، اين احتمال وجود دارد كه در سالهاي آينده دولت چين بخواهد صادرات گياهان دارويي توليدي اين كشور به ژاپن را متوقف كند و بر اين اساس ما بايد كشور تامينكننده جديدي براي گياهان دارويي مورد نياز اين كشور بيابيم.
پروفسور آندو با بيان اينكه ايران در سوي ديگر جاده ابريشم واقع است و بهترين گياهان دارويي جهان در اين كشور قرار دارد، میگوید: ما تحقيقاتي را در زمينه گياهان دارويي در ايران انجام دادهايم و مشخص شد كه در اين زمينه ایران يكي از كشورهاي بسيار غني است.
وي خاطرنشان كرد: ايران گياهان دارويي زيادي براي مطالعات دارويي بهويژه براي استادان ژاپني و ايراني دارد و بر اين اساس ما آمادگي بررسي گياهان دارويي ايران و ارزيابي آنها و ايجاد سيستمهاي سودمند به وسیله همكاريهاي مشترك را داريم.
وضعيت تجارت گياهان دارويی در ایران
ارزش دارويي، تقاضاي بازار و سطح فراوري از مهمترين شاخصهاي سنجش اقتصادي يك گياه است. بر اساس گزارش سازمان خواربار جهاني، ارزش تجارت جهاني گياهان دارويي كه هم اکنون حدود صد ميليارد دلار در سال است در سال ٢٠٥٠ ميلادي به رقم پنج تريليون دلار خواهد رسيد.
كشور ايران با داشتن شرايط اقليمي و تنوع گياهي به مراتب بهتر از اروپا، هم اکنون تنها ٦٠ تا ٩٠ ميليون دلاراز تجارت جهاني گياهان دارويي را به خود اختصاص داده است كه ازآن (٠٦/٠ و ٠٩/٠) نيز بخش عمده اي مربوط به صادرات زعفران است. علاوه بر زعفران، مهمترين گياهان دارويي صادراتي ايران در سالهاي اخير زيره سبز، آويشن، بادرنجبويه، انيسون، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمي، زوفا، مريم گلي، كتيرا، آنغوزه، شيرين بيان، تلخ بيان، مورد، برگ كنار، سقز، علف گاوزبان، آنغوزه و گل ساعتي، باريجه، زدو، موسير، مستكي، وشا، انچوچك، گز علفي، شكر تيغال، برگ كنار، حنا و انزروت بوده كه به كشورهاي آلمان، آمريكا، انگلستان، فرانسه، مجارستان، پاكستان، هند، چين، تركيه، بحرين، كويت، قطر، كانادا، سوئيس، سوئد، لبنان، ايتاليا و امارات صادر شده است. علاوه بر آن، سالانه حدود ٢ ميليون دلار محصولات فرعي جنگلي و مرتعي به بازارهاي جهاني از جمله آلمان، فرانسه و امارات متحده عربي صادر مي شود. برخي از اقلام گياهان دارويي كه در سال ٢٠٠٤ ميلادي به كشورهاي ديگر صادر شده است به قرار زير است:
زعفران تقاضاي زيادي در بازارهاي جهاني و بخصوص اسپانيا دارد. اين محصول در سال ٢٠٠٤ با ارزش صادراتي٦٦ ميليون دلار و با سهم ٢٥ درصد از تجارت جهاني، مقام نخست صادرات را به خود اختصاص داد. عمده ترين كشورهاي وارد كننده زعفران ايران عبارت بودند از: امارات متحده عربي با ٤٩ درصد از واردات، اسپانیا با حدود ٣٠ درصد، ایتالیا ٨/٤ درصد، فرانسه با ٥/٣ درصد، سوئد با ٣٩/٢ درصد، سوئیس با 14/2 درصد و 12 کشور دیگر با 17/8 درصد.
رازيانه يكي ديگر از اقلام صادراتي كشور است. اين محصول با ارزش تجاري 138 هزار دلار كه حدود6/0 درصد تجارت جهاني را شامل مي شود در اين سال، مقام 15 تجارت جهاني را كسب كرد. پاكستان با واردات حدود 70 درصد و امارات متحده عربي با 30 درصد، دو كشور عمده وارد كننده رازيانه ايران بودند.
گشنيز با ارزش 2 میلیون و 129 هزار دلار و با سهم 4/4 درصد از تجارت جهاني به كشورهاي پاكستان، امارات متحده عربي، قطر، اوكراين، تركيه و بريتانيا صادر شد. زيره سبز ايران با ارزش صادراتي 343 هزار دلار و با سهم 11/0 درصد معاملات بين المللي در رتبه 36 تجارت جهاني اين محصول قرار دارد. چين و
انگليس به ترتيب با رقم واردات 322 و 17 هزاردلار عمده ترين خريداران زيره ايران بودهاند.
صادرات آويشن ايران در سال 2004 ميلادي در رتبه 24 تجارت جهاني اين محصول و به ميزان 187 هزاردلار بودكه بطور عمده به امارات متحده عربي صورت گرفت. ارزش صادرات آنغوزه تلخ ايران در سالهاي 2001 تا 2004 ميلادي بين 350 هزار تا 650 هزار دلار در نوسان بوده و عمده كشورهاي واردكننده آن عبارت از امارات متحده عربي، كويت، قطر، اوكراين، روماني، هند، آلمان و فرانسه بودند. در اين سال رقم صادرات باريجه ايران حدود 350 هزار دلار بود كه به كشورهاي فرانسه، امارات متحده عربي، آلمان، و برخي ديگر ازكشورهاي اروپايي صادر شد. رقم صادرات كتيراي مفتولي ايران حدود 300 هزار دلار و كتيراي خرمني حدود 101 هزار دلار بود كه به كشورهاي فرانسه، امارات متحده عربي، آلمان، انگلستان، هند و برخي ديگر از كشورهاي اروپايي صادر شد.
سقز با ارزش تجاري حدود 100000 دلار به كشورهاي امارات متحده عربي، اتحاديه اروپا، عربستان، كويت، اردن، تونس، آمريك، بلغارستان و تركيه صادر شد. شيرين بيان با ارزش تجاري حدود یک میلیون و 500 هزار دلار به كشورهاي اتحاديه اروپا، امارات متحده عربي و هندوستان صادر شده است.
بهطور كلي مي توان گفت كه عمد ه ترين خريداران گياهان دارويي ايران، كشورهاي اروپاي غربي بهخصوص آلمان، انگلستان، فرانسه و اروپاي شرقي و امريكا، هندوستان، پاكستان و كشورهاي حوزه خليج فارس مي باشند. اين در حالي است كه بسياري از مواد اوليه گياهي مورد نياز در صنعت توليد داروهاي گياهي كشور از خارج وارد مي شود. واردات محصولات گياهان دارويي كشور در سال 2004 با ارزش 12 هزار و 875 دلار بيشتر شامل گونههاي سرخ وليك، سرخارگل، گل مغربي، سريش، اسانس نعناع، صمغ عربي، بوده كه از كشورهاي هند، افغانستان، تركمنستان، تاجيكستان وارد شده است.
ارزش كل واردات گياهان دارويي و مواد اوليه گياهي در سال 1386 به ميزان 85 ميليون دلار رسيد. بيشترين ارزش ميزان واردات گياهان دارويي مربوط به اسانسها است بهگونهای كه 59 ميليون دلار در اين سال به واردات اسانس اختصاص داشته است. البته بسياري از اسانسهاي وارداتي نيزسنتزي هستند. اين اسانسها به طور عمده در صنايع آرايشي بهداشتي و صنعتي كاربرد دارد.
گياهان دارويی و تجارت جهانی
گياهان دارويي از ارزش و اهميت خاصي در تامين بهداشت و سلامت جوامع هم از نظر درمان و هم پيشگيري از بيماريها برخوردار بوده و هستند. اين بخش از منابع طبيعي قدمتي هم پاي بشر دارد و يكي از مهمترين منابع تامين غذايي و دارويي بشر در طول نسلها بودهاند. از نظر تاريخي، گياهان اهميت فراواني در توسعه جوامع داشتهاند و تحقيقات وسيعي براي يافتن فرآوردهها و مواد طبيعي دارويي گياهي در طول تاريخ انجام شده، اما پتانسيل توليد داروهاي گياهي در طبيعت بسيار بالا است. براساس اطلاعات پايگاه جامع علوم و فناوري گياهان دارويي، گفته ميشود ١٢٥ هزار گونه گياه دارويي در جنگلهاي استوايي يافت ميشود.
ارزش اقتصادي و تجاري گياهان دارويي بسیار زياد است. دربعضي آمارها ارزش تجارت جهاني گياهان دارويي بیش از ٤٣ ميليارد دلار در سال برآورد شده و در آمار منتشره در اينترنت فروش فرآوردههاي گياهي در سال ١٩٩٧ بیش از ٣/٢٤ ميليارد دلار آمريكا بوده است.
گرايش عمومي جامعه به استفاده از داروها و درمانهاي گياهي و به طور كلي فرآوردههاي طبيعي بهويژه در سالهاي اخير روبه افزايش بوده و مهمترين علل آن، اثبات آثار مخرب و جانبي داروهاي شيميايي از يك طرف و ايجاد آلودگيهاي زيستمحيطي از سوي ديگر بوده است.
بيش از ۶٠ درصد مردم آلمان و بلژيك و ۷٤ درصد انگليسيها تمايل به استفاده از درمانهاي طبيعي گياهي دارند. ضمن اينكه براساس آمار سازمان بهداشت جهاني بیش از٨٠ درصد مردم جهان بهويژه در كشورهاي در حال توسعه و نواحي فقير و دور افتاده عمده ترين نيازهاي درماني خود را از گياهان دارويي تامين ميكنند.
از سوي ديگر، گياهان دارويي جزو ذخاير و منابع طبيعي هستند و بسياري از كشورها كم يا زياد از يك چنين منبعي برخوردارند كه نوع، تعداد و تنوع گونههاي گياهي بر اساس شرايط و موقعيت جغرافيايي هر منطقه متفاوت است.
متاسفانه سودآوريهاي كلان اقتصادي و توجه روز افزون به تجارت جهاني گياهان دارويي، مشكلها و مسائل ناگواري را براي اين منابع به وجود آورده و نسل گونههاي گياهي را با خطر انقراض مواجه ساخته است. زیرا بخش عظيمي از تجارت، مربوط به گونههاي گياهان دارويي است كه گاهی با شيوههاي نادرست از طبيعت جمعآوري شده است و علاوه بر اينكه به انقراض نسل گونهها ميانجامد، تنوع زيستي منطقه و جهان را نيز با خطر نابودي رو به رو ميسازد.
استفاده مطلوب، منطقي و بهينه از اين منابع كه از نظر فناوري بسيار كمهزينهتر و سادهتر از صنايع دارويي شيميايي است، ميتواند با تامين بخشي از نيازهاي عمده بهداشتي و درماني جامعه از خروج مقادير قابل توجهی ارز جلوگيري كرده و مانع گسترش وابستگي به بيگانگان شود. بنابراين با در پیش گرفتن سياستها و راهكارهاي مناسب و مبتني بر يك شناخت واقعگرايانه از وضعيت موجود، اين منابع و كاربرد روشهاي علمي و صحيح در تمام ابعاد شامل كاشت، داشت، برداشت و بهرهبرداري صنعتي واقتصادي آن، چه از طبيعت و چه به صورت كشت مكانيزه، ميتوان به دركي واقعي و اصولي درخصوص نقش و بازدهي گياهان دارويي در جوامع رو به رشدي همچون ايران رسيد و علاوه بر حفظ و حراست از اين سرمايههاي ملي به شكوفايي و توسعه پايدار جامعه نيز دست يازيد.
منبع:
صنعت ايران